Wprowadzenie
Hiszpania w swych dziejach wielokrotnie musiała bronić swej tożsamości jako naród, a także jako wierni Kościoła rzymskokatolickiego. Naród hiszpański wydał wielu świętych, których pisma teologiczne czytane są po dzień dzisiejszy na całym świecie; m. in. Jana od Krzyża czy Teresy z Avili. Kościół przez stulecia kształtował postawy społeczne, duchowe i moralne mieszkańców Hiszpanii. Rodzina cieszyła się stabilnością, miała charakter rodziny wielopokoleniowej o charakterze patriarchalnym. Do drugiej dekady XX wieku rodziny hiszpańskie cieszyły się wieloma dziećmi. Jednak sytuacja zaczęła się zmieniać od lat dwudziestych XX w. Ideolodzy idei antynatalistycznych zbierali już sukcesy w rugowaniu dzieci z rodzin. Za depopulację w Hiszpanii odpowiadają socjaliści rewolucji, komunistyczni, liberalni, antropologii kulturowej, a także genderowi wraz z anarchistami. W sukurs rugowaniu dzieci z rodzin szły idee lóż masońskich i skrajnych feministek.
Zmiany demograficzne mieszkańców Hiszpanii na tle populacji ogólnoświatowej
W roku 1900 liczba ludności świata wahała się w granicach 1,64 mld1, a Hiszpanii – 18,5 mln2, co stanowiło 1,12%. W kolejnych czternastu latach procentowy udział mieszkańców Hiszpanii w stosunku do populacji ogólnoświatowej pomniejszył się o 0,01%.
W roku 1914 liczba ludności świata wzrosła do 1,8 mld3, zaś Hiszpanów do 20,3 mln, co stanowiło 1,11% udziału w populacji ogólnoświatowej. W latach 1925-1939 było podobnie, udział w populacji ogólnoświatowej wynosił 1,13%. Sześć pierwszych dekad XX w. było czasem największego udziału ludności hiszpańskiej w populacji ogólnoświatowej. Ten udział ludności hiszpańskiej wahał się granicach 1,13–1,02%. Od lat sześćdziesiątych XX w. widać, że z każdym rokiem jej udział maleje. W wieku XX liczba ludności wzrosła niewiele ponad dwukrotnie.
W ciągu ostatnich stu dwudziestu lat udział ludności mieszkającej w granicach państwa hiszpańskiego w stosunku do populacji ogólnoświatowej spadł prawie dwukrotnie. W roku 2020 wynosił 0,6 procentu.
Udział mieszkańców Hiszpanii w populacji ogólnoświatowej w latach 1900-2020
| Rok | Liczba ludności na świecie na 1 stycznia | Liczba ludności w Hiszpanii na 1 stycznia | Udział procentowy w populacji ogólnoświatowej |
| 1900 | 1 646 165 000 | 18 520 000 | 1,12 |
| 1914 | 1 825 070 987 | 20 310 000 | 1,11 |
| 1925 | 1 967 683 298 | 22 160 000 | 1,13 |
| 1939 | 2 262 699 677 | 25 517 000 | 1,13 |
| 1950 | 2 513 866 197 | 28 009 000 | 1,11 |
| 1960 | 2 991 005 874 | 30 455 000 | 1,02 |
| 1970 | 4 023 981 107 | 33 779 000 | 0,84 |
| 1985 | 4 809 575 137 | 38 419 000 | 0,80 |
| 2000 | 6 088 230 944 | 40 264 000 | 0,66 |
| 2020 | 7 881 691 855 | 47 329 981 | 0,60 |
Przez pierwszą połowę XX w. widzimy stabilną sytuację w populacji Hiszpanów w stosunku do ludności ogólnoświatowej. Druga połowa XX stulecia i pierwsze dwie dekady XX w. charakteryzują się pomniejszaniem udziału ludności hiszpańskiej w populacji ogólnoświatowej. W porównaniu do takich krajów, jak Polska, Włochy czy Niemcy, ten spadek w Hiszpanii jest znacznie mniejszy. A zatem, trzeba zadać pytanie: Co albo kto przyczynił się do zahamowania utraty ludności hiszpańskiej na przestrzeni ostatnich 120 lat, przede wszystkim w pierwszej połowie XX wieku ? Ale, żeby proces depopulacyjny lepiej zrozumieć, spójrzmy jeszcze na współczynniki dzietności, które są doskonałym barometrem życia społecznego i procesów jakie zachodzą w wymiarze politycznym i populacyjnym.
Do wybuchu I wojny światowej w 1914 r. na kobietę w wieku rozrodczym w Hiszpanii przypadało ponad czworo dzieci, a cztery dekady wcześniej ponad pięcioro. Druga dekada XX w. przynosi nieoczekiwane zmiany. Raptownie maleją wskaźniki dzietności. Rodziny hiszpańskie mają coraz mniej dzieci. W ciągu dwóch dekad, lata dwudzieste i trzydzieste XX w. przyczyniły się do pomniejszenia liczby dzieci nowo narodzonych ; z ponad czworga dzieci do niewielu więcej niż dwójki. Co było przyczyną tak gwałtownego załamania populacji hiszpańskiej?
Początki propagandy idei antynatalistycznych
Pod koniec XIX stulecia w społeczeństwie hiszpańskim rodziły się idee regulacji poczęć, przede wszystkim w środowiskach socjalistycznych, ruchach anarchistycznych4 i środowiskach skrajnych feministek. Ważną rolę w zmianie mentalności kobiet odegrało jedno z wielu pism wydawanych i kierowanych właśnie do nich, zatytułowane „Salud y Fuerza” (Zdrowie i siła) wydawane w latach 1904–1914. Na łamach pisma propagowano idee wolnej miłości, emancypacji kobiet, macierzyństwie i wolności, zachęcając do ograniczania potomstwa w rodzinach. Kobietom prezentowano absolutną wolność wyboru na każdej płaszczyźnie życia seksualnego. Katalonia była ważnym miejscem dla propagowania idei regulacji poczęć, a później „świadomego macierzyństwa”5.
Rządy lewicowego dyktatora Primo de Rivera
Dyktatorskie rządy Primo de Rivera, który władzę w Hiszpanii przejął po zamachu stanu w 1923 r., stały się tragiczne dla Hiszpanii. Dość szybko jego rządy poparły partie lewicowe, w tym Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza, która miała dość duży wpływ na środowiska robotnicze, chłopskie i na część inteligencji.6 Poparcie otrzymał także od związków zawodowych, które miały charakter lewicowy. W czasie walki o władzę w Hiszpanii środowiska lewicowe, socjaliści komunistyczni i skrajne feministki wszyscy oni propagowali idee ograniczania liczby dzieci w rodzinach. Głoszono hasła „świadomego macierzyństwa”, regulację poczęć oraz propagowano środki ograniczające płodność. Propaganda środowisk lewicowych i feministycznych miała ogromny wpływ na zmniejszenie się liczby dzieci w rodzinach hiszpańskich.
Kluczową rolę w kulturze anarchistycznej w Hiszpanii w latach trzydziestych XX w. odegrały niewielkich rozmiarów publikacje, broszury i powieści, na łamach których propagowano nowe idee małżeństwa, wolnej miłości, macierzyństwa i czystości. Wydawca, tych małych form literackich, Revista Blanca wydał całą serię publikacji zatytułowaną „Novela Ideal”. Publikowano setki, a może i tysiące powieści antyreligijnych, których częstym mottem była wolna miłość i seksualność. Ta forma wydawnicza była propagowana przede wszystkich wśród robotników i w środowiskach wiejskich. Każdego tygodnia każda z publikacji ukazywała się w nakładach przekraczających 100 tys. egzemplarzy. Przez kilka dekad było to sączenie nienawiści do Kościoła rzymskokatolickiego i szerzenie idei deprawacyjnych wśród społeczeństwa hiszpańskiego6.
Oprócz propagowania idei lewicowych na łamach czasopism i w różnego rodzaju publikacjach, udało się także stworzyć środowiskom anarchosyndykalistycznym domy spotkań „ateneos”, w których serwowano idee nowej kultury, lewicowej i skrajnie feministycznej. Takie domy powstały w większości miast i miasteczek, rozprowadzano w nich publikacje, prasę feministyczną propagującą nowe idee , a także organizowano setki spotkań i kręgów dyskusyjnych, ,lansując idee nowej kultury,polecano także środki antykoncepcyjne oraz głoszono wolną miłość dla przyjemności7.
Trwałą ostoją tradycji okazały się katolickie rodziny, które nie ulegały propagandzie środowisk socjalistycznych. Jednak propaganda idei neomaltuzjańskich była tak silna, że spowodowała spadek dzietności w Hiszpanii. W roku 1920 wskaźnik dzietności wynosił 4,14, a po dwóch dekadach spadł do 3,09. Propaganda środowisk feministycznych odniosła sukces, środowiska socjalistyczne i feministyczne tryumfowały.
Wojna domowa (1936-1939)
Po obaleniu monarchii w Hiszpanii w 1931 r. Republika Hiszpańska staje się coraz bardziej lewicowa, opracowano nową konstytucję, która ograniczała działalność Kościoła rzymskokatolickiego. W roku 1936 zrzeszenie lewicowe pod nazwą Frontu Ludowego odnosi zwycięstwo w wyborach, wspierają działaczy lewicowych popularni w Hiszpanii anarchiści. Dochodzi do konfliktu na linii państwo–Kościół, zakonnicy zostali pozbawieni możliwości nauczania religii w szkołach, państwo zerwało jakiekolwiek stosunki z Kościołem, rugowano krzyże ze szkół. Wobec tego Kościół podjął szereg decyzji broniąc swych wiernych, na co środowiska lewicowe odpowiedziały agresją paląc wiele świątyń8. W czasie wojny domowej środowiska lewicowe przystąpiły do frontowego ataku na dotychczasową kulturę i moralność. Zaczęto propagować idee antykultury, w Katalonii w pierwszych miesiącach rewolucji lipcowej wyrugowano śluby kościelne, wprowadzono wolne związki dostępne dla wszystkich, wprowadzono także dekretem aborcję bez ograniczeń, dokładnie w Boże Narodzenie (25 grudnia) 1936 roku. Anarchiści wraz ze środowiskiem lewicowym planowali otwarcie ośrodków rehabilitacji dla prostytutek, poradnie seksualne dla młodzieży, a także Instytut Nauk Seksualnych. Nic z tego nie doszło do skutku, ponieważ rewolucja seksualna została zahamowana9.
Gen. Francisco Franko (1941-1975)
Przejęcie władzy przez Francisco Franco w roku 1941, znienawidzonego przez środowiska socjalistyczne różnych odcieni, zahamowało na kilka dekad depopulację w Hiszpanii. Zakazano propagandy środków antykoncepcyjnych i zabijania dzieci nie narodzonych. Depopulacja społeczeństwa hiszpańskiego na kilka dekad została zahamowana, wzrosły wskaźniki dzietności, w roku 1964 przekroczyły 3 punkty11. Środowiska feministyczne przez cały czas propagowały środki niszczące płodność różnymi nielegalnymi sposobami. Pigułka antykoncepcyjna w Hiszpanii dostępna była już od 1964 r., w latach siedemdziesiątych XX w. nasiliły się działania środowisk feministycznych, zachwalano wszelkimi sposobami środki antykoncepcyjne. Stosowano różne sztuczki, wykorzystując także środowiska katolickie do propagowania środków antynatalistycznych. Mimo zakazu, pierwsze ośrodki aborcyjne otwierane były z początkiem lat siedemdziesiątych XX w. w szpitalach uniwersyteckich (Barcelona, Madryt), tak ogromny był nacisk i propaganda środowisk lewicowych za zabijaniem dzieci nienarodzonych10. Skrajny feminizm organizował się w Hiszpanii z początkiem lat siedemdziesiątych XX w.
Jednak mimo ogromnej propagandy idei cywilizacji śmierci, Hiszpania mogła poszczycić się w Europie dużą dzietnością.
Populacja za czasów socjalistów
Boom demograficzny na ziemi hiszpańskiej został zahamowany po śmierci generała Franco, kiedy to w roku 1975 władzę przejęły środowiska socjalistyczne. Od roku 1978 zalegalizowano sprzedaż środków antykoncepcyjnych, otwierano poradnie planowania rodziny, które propagowały środki niszczące życie i aborcję13. Od wielu lat pigułki antykoncepcyjne w Hiszpanii rozdawane są w przychodniach za darmo14 .W roku 1981, kilka lat po przejęciu władzy przez środowiska lewicowe, wskaźnik dzietności spadł poniżej zastępowalności pokoleń. Od czterdziestu lat, Hiszpania pod rządami socjalistów kroczy ku samozagładzie poprzez depopulację15 . Społeczeństwo z każdym rokiem się starzeje, ubywa dzieci, wioski się wyludniają, zamykanych jest wiele przedszkoli i szkół, a otwierane są coraz to nowe domy dla osób starszych. W roku 2050 Hiszpania według obliczeń demografów liczyć będzie nieco ponad 30 mln, z ogromną rzeszą ludzi w wieku poprodukcyjnym. Ale należy przypuszczać, że liczyć będzie znacznie mniej mieszkańców, młode pokolenie bowiem, mocno zdeprawowane, ideą wolnych związków, wyzbywaniem się potomstwa nie podejmie wyzwań społecznych. A to nie rokuje optymizmu demograficznego, ale galopującą depopulację.
W Hiszpanii antykoncepcja stosowana jest przez prawie 71% (2016 r.) kobiet w wieku rozrodczym16. Wśród kobiet i mężczyzn króluje obecnie mentalność antykoncepcyjna, która zabija wiarę w Boga i prowadzi na manowce. A dzieci i młodzież karmi się „edukacją seksualną”, która prowadzi najmłodsze pokolenie na manowce.
Aborcja
Od 1983 r. w niektórych przypadkach, jak zagrożenie dla zdrowia czy życia matki, ciąża w wyniku gwałtu lub ciężkie uszkodzenie płodu, zalegalizowano zabijanie dzieci nienarodzonych w Hiszpanii. Socjalistyczny premier Rodriguez Zapatero i jego rząd w 2010 r. wprowadził ustawę zezwalającą na zabijanie dzieci w łonie matek do 14. tygodnia. Zaznaczając, że zabicie dziecka to prawo kobiety, prawo do mordowania najbardziej niewinnych istot ludzkich. W roku 2019 w Hiszpanii zabito około 100 tys. nienarodzonych dzieci11, a w latach 1983– 2022 pozbawiono życia około 3,5 mln nienarodzonych dzieci12.
Imigracja i emigracja
Według INE (Instituto Nacional de Estadistica) w styczniu 2012 roku Hiszpanię zamieszkiwało 5 711 040 obcokrajowców, co stanowiło 12,1% populacji kraju. Najliczniejszą grupę stanowili Rumunii (około 20% ogólnej liczby imigrantów), kolejna to mieszkańcy Maroka i Wielkiej Brytanii. W roku 2020 . w Hiszpanii mieszkało około 7, 23 mln osób urodzonych za granicą, co stanowi 15,23% populacji Hiszpanii13. W ciągu ośmiu lat przybyło do Hiszpanii około 1,5 mln cudzoziemców, a wyemigrowało około 2,6 mln mieszkańców Hiszpanii, w rezultacie imigranci przewyższają znacznie emigrantów. Imigracja zasiliła populację hiszpańską o ponad 4,6 mln osób.
Rozwody i związki cywilne
Do 18 czerwca 1870 r. w Hiszpanii nie było małżeństw cywilnych, wszystkie związki małżeńskie miały charakter religijny. Obowiązywało prawo króla Filipa II z lipca 1564 r. Związki cywilne i rozwody wprowadzono w Hiszpanii w czasie II Rzeczpospolitej w 1932 r. Po przejęciu władzy gen. Franko uchylił prawo rozwodowe i zawieszono związki cywilne. Od roku 1941 związki cywilne mogli zawierać niekatolicy, choć takich małżeństw było niewiele. Po śmierci gen. Franko sytuacja w Hiszpanii się zmieniła. Socjaliści rozpoczęli propagandę na rzecz związków cywilnych i wprowadzenia rozwodów. W roku 1981 uchwalono prawo rozwodowe14. W roku 2005., za czasów premiera Zapatero, wprowadzono rozwody ekspresowe. W latach 2002– 2012 na dziesięć zawartych małżeństw rozwodziło się aż siedem. O rozwód może wystąpić jedna ze stron, nie wskazując żadnej przyczyny15. Pandemia wyhamowała dynamizm rozwodowy w Hiszpanii, powodując spadek rozstań małżeńskich o jedną piąta do okresu sprzed pandemii16.
Prognozowana liczba mieszkańców Hiszpanii bez turbulencji dziejowych
A zatem, jaka byłaby liczba ludności Hiszpanii bez turbulencji dziejowych, gdyby zachowano płodność z początków XX stulecia? Poszukajmy na to pytanie odpowiedzi. Z obliczeń prowadzonych na przykładzie Polski udało się nam ustalić, że populacja ludzkości na świecie w 2020 r., bez turbulencji dziejowych, liczyłaby około 13,55 mld17. W roku 1900 udział mieszkańców Hiszpanii w populacji ogólnoświatowej wynosił 1,12%. A zatem, gdyby ten udział się utrzymał na podobnym poziomie przez ponad 120 lat, mieszkańcy Hiszpanii w 2020 r. liczyliby około 151 mln. Byłoby to mocarstwo światowe, a na jeden kilometr kwadratowy przypadałoby około 300 osób, znacznie mniej niż obecnie w Izraelu (377 osób na km2 – 2018 r.).
A zatem co było głównym czynnikiem depopulacyjnym?
W roku 2020 w granicach Hiszpanii mieszkało około 47,3 mln osób18. W wyniku grypy hiszpanki w Hiszpanii zmarło około 260 tys. osób19, wojna domowa w latach 1930-1944 pomniejszyła populację kraju o około 0,5 mln osób20 , a aborcja pomniejszyła liczbę mieszkańców o około 3,5 mln. Życie ludzkie nie przebiega z dokładnością matematyczną, przysparza różnych perypetii, dlatego też poronienia i inne zdarzenia losowe pomniejszyły populację Hiszpanów o około 3 mln dzieci21. Emigracja spowodowała ubytek ludności o około 2,6 mln mieszkańców Hiszpanii, zaś imigranci zasilili społeczność włoską, przybyło ich około 7,2 mln. Imigracja zasiliła populację hiszpańską o ponad 4,6 mln osób. Łącznie wszystkie turbulencje dziejowe pomniejszyły liczbę mieszkańców Hiszpanii na przestrzeni 120 lat o 9,86 mln. W porównaniu do innych krajów europejskich ubytek ludnościowy spowodowany różnymi turbulencjami dziejowymi nie był aż tak duży. Wraz z obecnymi mieszkańcami Hiszpanii otrzymujemy 57,16 mln osób. Do 151 mln brakuje nam jeszcze 93,84 mln osób. Ta grupa istnień ludzkich nie ujrzała światła dziennego z powodu antykoncepcji, a przede wszystkim z powodu pigułki wprowadzonej do sprzedaży w 1964 r. W połowie lat siedemdziesiątych XX w. rocznie w Hiszpanii sprzedawano dwa miliony opakowań pigułek antykoncepcyjnych, a pod koniec tego dziesięciolecia już dziesięć milionów22.
Komu Hiszpanie powinni zawdzięczać stabilność demograficzną swego kraju przez prawie osiem pierwszych dekad XX w. Odpowiedź nasuwa się sama – znienawidzonemu przez środowiska lewicowe gen. Franko, który zablokował pochód cywilizacji śmierci w Hiszpanii na długie lata. Dopiero po śmierci gen. Franko w 1975 r., socjaliści różnych barw rozpoczęli pochód zmian kulturowych, wprowadzając zbrodnicze ustawy zezwalające na propagowanie antykoncepcji, aborcję, związki cywilne i rozwody, a także na masową deprawację dzieci i młodzieży. Gen. Franko uratował dzietność w Hiszpanii, z której jeszcze dziś korzystają środowiska socjalistów lewicowych, komunistycznych i genderowych.
Liczba mieszkańców Hiszpanii i główne czynniki depopulacyjne w latach 1900-2020
| Wydarzenie demograficzne | Dane w milionach | Udział procentowy w populacji bez turbulencji dziejowych |
| Liczba mieszkańców Hiszpanii w 2020 r. | 47,3 | 31,3 |
| Emigracja | 2,6 | 1,7 |
| Aborcja | 3,5 | 2,3 |
| Pandemia grypy hiszpanki | 0,26 | 0,2 |
| Wojna domowa w latach 1934-1939 | 0,5 | 0,3 |
| Poronienia i inne zdarzenia losowe | 3 | 2 |
| Antykoncepcja | 93,84 | 62,1 |
| Ogólna liczba Hiszpanów bez turbulencji dziejowych | 151 | 100 |
Podsumowanie
Hiszpania w swych dziejach wielokrotnie broniła swej tożsamości narodowej i katolickiej. Pod naporem cywilizacji śmierci dokonała się zapaść demograficzna, konfesyjna i narodowa. Hiszpanie wyzbyli się najcenniejszych swych skarbów rodowych, dzieci. Poprzez aborcję utracono bezpowrotnie około 3,5 mln osób, emigracja zabrała około 2,6 mln, poronienia i inne zdarzenia pomniejszyły populację o około 3 mln jednak największego spustoszenia dokonała antykoncepcja, pomniejszając liczbę mieszkańców Hiszpanii prawie o 94 mln istnień ludzkich. Spustoszenie demograficzne byłoby znacznie większe, gdyby nie odważne decyzje gen. Franko, zakazujące propagowania i sprzedaży środków antykoncepcyjnych, aborcji, rozwodów, związków cywilnych i deprawowania dzieci i młodzieży. W czasie sprawowania władzy w Hiszpanii przez gen. Franko wskaźniki dzietności poszybowały w górę, co świadczy o znacznie większej liczbie dzieci w rodzinach niż przed rządami socjalistów lewicowych.
Ks. K. Bielawny
Przypisy:
1 Zob. Statystyka ludności od 1900 r., https://en.wikipedia.org/wiki/Demographics_of_Spain (dostęp: 04. 01. 2021 r.)
2 Zob. Statystyka ludności od 1900 r., https://en.wikipedia.org/wiki/Demographics_of_Spain (dostęp: 04. 01. 2021 r.)
3 Zob. Populacja świata, http://populacja.population.city/ (dostęp: 14 .06. 2021 r.)
4Ruch powstał wśród robotników w połowie XIX stulecia. Miał charakter społeczny, polityczny i ekonomiczny. Głosił idee socjalistyczne. Skupiał w swych szeregach robotników, chłopów, emigrantów, ludzi młodych, rzemieślników, miejską bohemę, cyganerię i środowiska twórcze. Zob. D.Grinberg, Ruch anarchistyczny w Europie Zachodniej 1870-1914, Warszawa 1994, s. 159–176.
5Zob. Kobiety, wyzwolenie i wczesny anarchosyndykalizm, http://www.solfed.org.uk/a-s-history/unit-16-spain-culture-education-women-and-sexuality (dostęp: 9 .01. 2022 r.)
6Zob. Lata 30. XX wieku; rewolucja kulturalna, http://www.solfed.org.uk/a-s-history/unit-16-spain-culture-education-women-and-sexuality (dostęp: 9 .01. 2022 r.)
7 Zob. Seks, miłość i związki, http://www.solfed.org.uk/a-s-history/unit-16-spain-culture-education-women-and-sexuality (dostęp: 9 .01. 2022 r.)
8 W wyniku prześladowań religijnych wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego śmierć poniosło 12 biskupów, 4194 księży, 2365 zakonników, 283 siostry zakonne i kilkadziesiąt tysięcy wiernych świeckich a zniszczeniu uległo ponad 2 tys. świątyń. Zob. A. Beevor, The Spanish Civil War (Cassell Military Paperbacks S.), Londyn 1982, s. 70–72.
9 Zob. Rewolucja 1936, http://www.solfed.org.uk/a-s-history/unit-16-spain-culture-education-women-and-sexuality (dostęp: 14 .01. 2022 r.)
10Zob. T. Ortiz-Gómez, A. Ignaciuk, The Family Planning movement in Spain during the democratic transition, https://wpd.ugr.es/ (dostęp: 14 .01. 2022 r.)
11Zob. N. Makarewicz, Lekarze masowo odmawiają Hiszpankom przeprowadzenia aborcji, https://www.rmf24.pl/fakty/swiat/news-lekarze-masowo-odmawiaja-hiszpankom-przeprowadzenia-aborcji,nId,5288113#crp_state=1 (dostęp: 30 .01. 2022 r.)
12Zob. Zob. Summary of Registered Abortions Worldwide, through April 2010, http://www.johnstonsarchive.net/ (dostęp: 19 .01. 2022 r.); Obliczenia własne.
13Zob. Imigracja do Hiszpanii, https://en.wikipedia.org/wiki/Immigration_to_Spain (dostęp: 30 .01. 2022 r.)
14Zob. Rozwód we francoistycznej Hiszpanii, https://en.wikipedia.org/wiki/Divorce_in_Francoist_Spain_and_the_democratic_transition (dostęp: 31. 01. 2022 r.)
15Zob. Hiszpania: rozwody zalewają całą Europę, https://deon.pl/kosciol/hiszpania-rozwody-zalewaja-cala-europe,316158 (dostęp: 31 .01. 2022 r.)
16Zob. Hiszpania. Najniższa liczba rozwodów od dwóch dekad. Efekt pandemii, https://wydarzenia.interia.pl/raporty/raport-koronawirus-chiny/aktualnosci/news-hiszpania-najnizsza-liczba-rozwodow-od-dwoch-dekad-efekt-pan,nId,5540863 (dostęp: 31 .01. 2022 r.)
17Zob. K. Bielawny, Dramat depopulacji, „Nasz Dziennik” 2021, nr 188, z 16 VIII.
18 Zob. Statystyka ludności od 1900 r., https://en.wikipedia.org/wiki/Demographics_of_Spain (dostęp: 04. 01. 2021 r.)
19Zob. La gripe española que dejó 260.000 muertos en nuestro país, https://www.larazon.es/cultura/20200315/xrlpmkswrjavhmffi37ilmxtle.html (dostęp: 1 .02. 2022 r.)
20Choć podawane są tu bardzo różne dane co do terroru czerwonego i białego. Zob. Liczba ofiar, biały i czerwony terror, https://pl.wikipedia.org/wiki/Hiszpa%C5%84ska_wojna_domowa#cite_note-HCW-105 (dostęp: 31 .01. 2022 r.)
21Obliczenia własne na podstawie opracowania http://www.johnstonsarchive.net/policy/abortion/ab-spain.html (dostęp: 1 .02. 2022 r.)
22Zob. K. Phillips, Od nielegalnego do niezbędnego, długa podróż środków antykoncepcyjnych, https://www.lavanguardia.com/historiayvida/historia-contemporanea/20201018/33842/historia-anticonceptivos.html (dostęp: 31 .01. 2022 r.)