Wprowadzenie
Chrześcijaństwo na teren obecnych Czech docierało z różnych stron, od zachodu i południa od XI stulecia. Trudno jest podać dokładną datę określającą powstanie państwa. Początki łączą się z przyjęciem chrztu, a to datuje się na przełom IX i X stulecia. Chrześcijaństwo w granice nowego państwa przyniosło rozwój cywilizacyjny. Czechy stały się krajem, który zaczął się dynamicznie rozwijać na wielu obszarach. Powstawały klasztory, nowa sieć diecezji i parafii, a przy nich powstawały szkoły, szpitale, a także uczono sztuki agrarnej. Reformacja za czasów Jana Husa zmieniła oblicze ziem czeskich.
Przez kilka stuleci Czesi byli pod panowaniem Habsburgów. Dopiero zakończenie I wojny światowej w 1918 r. dało impuls do uzyskania niepodległości, powstała Czechosłowacja. Przez kilka dekad tworzyła jedno państwo, ze stolicą w Pradze. Trudnym okresem dla Czechów był komunizm, który dokonał ogromnych zmian w życiu społecznym, duchowym, moralnym i politycznym.
W roku 1993 Czechosłowacja podzieliła się na dwa autonomiczne państwa, powstała Słowacja i Czechy. Idee komunistyczne i liberalne, a od kilku ostatnich dekad i genderowe dokonały ogromnych zmian demograficznych. Nastąpiła zapaść populacyjna wśród Czechów. Od kilku dekad więcej osób umiera, niż się rodzi. Populację demograficzna ratują migranci. Następuje powolna ewolucyjna wymiana kulturowa i narodowościowa w Europie, a także i w Czechach.
Zmiany demograficzne mieszkańców Czech na tle populacji ogólnoświatowej
W roku 1900 liczba ludności świata wahała się w granicach 1,64 mld1, a Czechów 9,3 mln2, co stanowiło 0,56%. W kolejnych czternastu latach procentowy udział mieszkańców Czech w stosunku do populacji ogólnoświatowej pozostał na tym samym poziomie.
W roku 1914 liczba ludności świata wzrosła do 1,8 mld, zaś Czechów do 10,2 mln, co stanowiło nadal 0,56% udziału w populacji ogólnoświatowej. W roku 1925 r. udział procentowy pomniejszył się 0,03 punktu procentowego. Pierwsze cztery dekady XX w. były czasem największego udziału ludności Czech w populacji ogólnoświatowej. Ten udział ludności czeskiej w roku 1925 wynosił 0,53%. Od lat pięćdziesiątych XX w. widać, że z każdym rokiem jej udział maleje. W wieku XX liczba ludności wzrosła nieznacznie.
W ciągu ostatnich stu dwudziestu lat udział ludności mieszkającej w granicach państwa czeskiego w stosunku do populacji ogólnoświatowej spadł ponad czterokrotnie. W roku 2020 wynosił niewiele ponad 0,13 procent.
Udział mieszkańców Czech w populacji ogólnoświatowej w latach 1900-2020
| Rok | Liczba ludności na świecie na 1 stycznia | Liczba ludności w Czechach na 1 stycznia | Udział procentowy w populacji ogólnoświatowej |
| 1900 | 1 646 165 000 | 9 333 853 | 0,56 |
| 1914 | 1 825 070 987 | 10 283 486 | 0,56 |
| 1925 | 1 967 683 298 | 10 369 760 | 0,53 |
| 1939 | 2 262 699 677 | 11 105 990 | 0,49 |
| 1950 | 2 513 866 197 | 8 925 122 | 0,35 |
| 1960 | 2 991 005 874 | 9 659 818 | 0,32 |
| 1970 | 4 023 981 107 | 9 805 157 | 0,24 |
| 1985 | 4 809 575 137 | 10 336 742 | 0,21 |
| 2000 | 6 088 230 944 | 10 272 503 | 0,17 |
| 2020 | 7 881 691 855 | 10 700 155 | 0,13 |
| 2022 | 8 000 000 000 | 10 759 525 | 0,13 |
W pierwszych trzech dekadach udział procentowy ludności Czech nieco spadł, ale było to podyktowane I wojna światową, które poczyniła dość duże straty w wielu krajach europejskich. Znacznie większy spadek odnotowujemy w kolejnych dekadach. II wojna światowa dokonała ogromnych strat ludnościowych. Naturalnie, pomiędzy I a II wojną światową idee antynatalistyczne poczyniły duże straty ludnościowe.
Ogromny spadek udziału ludności Czech w populacji światowej odnotowujemy po II wojnie światowej. Cywilizacja śmierci dokonała zapaści demograficznej na skalę dotychczas nie odnotowywaną. By lepiej zrozumieć przebiegający proces depopulacji Czech, spójrzmy na wskaźniki dzietności w ostatnich ponad stu latach.
Wskaźniki dzietności w Czech w latach 1900 -2020
W 1900 r. w Czechach na kobietę w wieku rozrodczym przypadało prawie pięcioro dzieci. W ciągu pierwszych trzech dekad XX stulecia wskaźniki dzietności spadły ponad dwukrotnie. W roku 1931 rodziło się tylko dwoje dzieci na kobietę w wieku rozrodczym. Ideolodzy cywilizacji śmierci odnieśli ogromny sukces. Ruch feministyczny mógł być z siebie dumny. Gwałtownie ubywało dzieci w rodzinach. Propagandę antynatalistyczną zahamowała II wojna światowa.
Ideolodzy antynatalistyczni, bojąc się o swoje życie, opuścili granice Czech udając się do krajów, gdzie czuli się bezpiecznie. Przestała działać propaganda antynatalistyczna. Wskaźniki dzietności w kilka lat poszybowały do góry. W ciągu jednej dekady wzrosły prawie o jeden punkt. To bardzo dużo. Sielanka sprzyjająca dzietności nie trwała długo. Pod koniec lat czterdziestych XX w. ponownie zaczęła swą zbrodnicza działalność. Wskaźniki dzietności poszybowały w dół. W roku 2000 na kobietę w wieku rozrodczym przypadało niewiele ponad jedno dziecko.
Wzrost współczynników dzietności stał się możliwy dzięki migrantom. Od połowy pierwszej dekady XXI stulecia przybywało ich o kilkadziesiąt tysięcy, m.in. w 2007 r. prawie 84 tys. I byli to ludzie młodzi, z perspektywą powiększenia swych rodzin poprzez przyjęcie potomstwa albo założenia rodziny z licznym potomstwem3. To oni stali się przyczyną wzrostu wskaźników dzietności, a nie rodowici Czesi4.
Idee antynatalistyczne
Do mieszkańców Czech idee antynatalistyczne docierały tak samo, jak do Austriaków i Słowaków. Z końcem XIX stulecia idee niszczące płodność przenikały z Niemiec, Holandii lub z Francji. Przez całą Europe przetaczały się idee wolteriańskie, które zmieniały dotychczasowy porządek społeczny, niszcząc rodzinę, deprawując dzieci i młodzież, a także propagując środki antykoncepcyjne i zabijanie dzieci nienarodzonych5.
Po odzyskaniu niepodległości przez Czechosłowację ideolodzy cywilizacji śmierci bardzo szybko rozpoczęli swa działalność. Na pierwszym posiedzeniu tzw. Rewolucyjnego Zgromadzenia Narodowego na wniosek dra Bucka w dniu 14 listopada 1918 r. przygotowano pierwszą ustawę, która wprowadzała rozwody i związki cywilne. Nowa ustawa z 1919 r. obok ślubów kościelnych wprowadziła śluby cywilne i rozwody. W kolejnych latach prawodawstwo małżeńskie liberalizowano6. W roku 2006 w Czechach zalegalizowano rejestrację związków partnerskich dla osób tej samej płci, a od 2018 r. na wniosek lewicowo skrajnych posłów parlament rozważa wprowadzenie małżeństw sodomskich7.
Liczba małżeństw i rozwodów w latach 1919-2022 (w tysiącach)
Przez ponad 1470 lat małżeństwo w Europie miało charakter sakralny, było nierozerwalne i cieszyło się ochroną prawa. Rewolucja we Francji w 1792 r. wprowadziła rozwody i śluby cywilne. Do Czechosłowacji idee wolteriańskie docierały już w XIX stuleciu. Rozwody i śluby cywilne wprowadzono w 1919 r. Jak wynika z wykresu, w pierwszych dekadach nowej dekady rozwodów było niewiele. Dopiero wprowadzenie w 1957 r. aborcji i w latach sześćdziesiątych do sprzedaży pigułki antykoncepcyjnej spowodowało wzrost rozwodów i zmalała liczba małżeństw. Pojawiła się mentalność aborcyjna i antykoncepcyjna, która zabijała w sumieniach Czechów życie duchowe i moralne8. Zaczął się powolny, ale bardzo skuteczny proces sekularyzacji społeczeństwa. Proces ten był wspomagany bardzo mocno poprzez system totalitarny państwa komunistycznego, który propagował światopogląd materialistyczny. Niszczone były Kościół, a przede wszystkim Kościół rzymskokatolicki, który niszczono administracyjnie z cała mocą. Antyklerykalizm wśród Czechów zrodził się znacznie wcześniej9.
W roku 1921. do Kościoła rzymskokatolickiego przynależało 8,2 mln osób, co stanowiło 82%, w 1950 r. – 6,8 ml, co stanowiło 76,3%, a w roku 2001 – 2,7 mln, co stanowiło 26,8%, a w roku 2021 – 0,7 mln, co stanowiło tylko 7%. W tym samym czasie rosła odwrotnie proporcjonalnie liczba osób niewierzących. W roku 1921 . jako niewierzących deklarowało się 0,7 mln, co stanowiło 7,2% ogółu mieszkańców, w 1950 r. – 0,5 mln, co stanowiło 5,8%, w roku 2001 -. 6 mln, co stanowiło 59% oraz w 2021 r. nieco ponad 5 mln, co stanowiło 47,8 mln10.
Aborcja
Do roku 1957 aborcja w Czechosłowacji była zabroniona. Jednak w roku 1957. zalegalizowano aborcję. Wykonywano ją z pewnymi ograniczeniami w zależności od polityki rządu. A po upływie lat w roku 1986 zniesiono ograniczenia. Co było efektem wzrostu liczby aborcji11. Najwięcej nienarodzonych dzieci w Czechach zabito w 1988 roku. Robert Johnston, badacz liczby zabitych dzieci nienarodzonych w poszczególnych krajach, podaje, że w Czechach w latach 1953-2022 zabito 4 577 570 dzieci nienarodzonych. Przed prawnym zalegalizowaniem aborcji w 1957 r., każdego roku od 1953 zabijano około 25 tys. nienarodzonych dzieci. Po zalegalizowaniu prawnym zabójstw dzieci nienarodzonych w 1957 r., w roku 1958 dokonano 67 643 aborcji. W latach sześćdziesiątych XX stulecia rocznie zabijano nieco ponad 80 tys. dzieci w łonach matek. Podobnie było w kolejnej dekadzie. Szczyt zabijania dzieci nienarodzonych w Czechach przypadł na lata 1987-1992, każdego roku zabijano ponad sto tysięcy dzieci. W roku 1988 zabito 127 130 dzieci w łonach matek, a urodziło się żywych 132 667. Różnica była niewielka. Od połowy lat dziewięćdziesiątych XX w. liczba zabijanych dzieci każdego roku maleje. Choć nadal liczby zabijanych dzieci są zatrważające. W roku 2022 zabito 27,6 tys. nienarodzonych dzieci12. W latach 1953-2022 w Czechach urodziło się 9 128 425 żywych dzieci13. A w tym samym czasie zabito w łonach matek 4 577 570. Gdyby nie zabito nienarodzonych dzieci, w tym czasie mogło się urodzić 13 705 995 osób. Z łącznej liczby poczętych dzieci nie urodziło się 33,4%. Skazano je na śmierć. Niestety, cywilizacja śmierci dokonała ogromnego spustoszenia w populacji czeskiej.
Antykoncepcja
W połowie lat sześćdziesiątych XX stulecia wprowadzano do użytku środki antykoncepcyjne. Z końcem tego dziesięciolecia wskaźniki dzietności znacznie się pomniejszają14. W 1966 r. kończy się zastępowalność pokoleniowa, na kobietę w wieku rozrodczym przypada niespełna dwójka dzieci. Stan taki trwa do początku lat siedemdziesiątych XX stulecia. W latach siedemdziesiątych XX w. następuje wzrost współczynników dzietności. Rodzi się więcej dzieci. Zapewne „Praska wiosna” w 1968 r. wlała w naród czeski nadzieje na lepsze jutro. Ale nie trwało to długo. Deprawacja i propaganda idei antynatalistycznych doprowadziła do kolejnej zapaści demograficznej. W latach osiemdziesiątych XX w. współczynniki dzietności obniżyły się poniżej dwóch punktów15. Od lat osiemdziesiątych XX w. liczba dzieci z każdą dekadą pomniejsza się, w 2022 r. wynosiła 1, 64 punktu16.
Pod koniec lat osiemdziesiątych XX stulecia w Czechach środki antykoncepcyjne były powszechnie dostępne. Z czasem do szkół wprowadzono „edukację seksualną”, instruktaż deprawacyjny młodego pokolenia Czechów. Deprawując młodego człowieka, zachęcając go do samowoli w życiu seksualnym. To doprowadziło do zmniejszenia aborcji, ale spowodowało rozkład moralny i duchowy młodego pokolenia Czechów17. Nastąpił rozkład małżeństwa. Coraz więcej dzieci rodzi się wśród samotnych kobiet18.
Czechy to kraj bezwyznaniowy, dlatego też młode pokolenie nie ma żadnych reguł funkcjonowania w społeczeństwie. Życiem młodych ludzi kieruje moda, przypadek albo instynkty samozachowawcze. Sumienie pozbawione jest jakichkolwiek zasad moralnych.
Wojny
W czasie II wojny światowej śmierć poniosło około 170 tys. osób19. W roku 1945 . Czechosłowację opuściło około 3 mln Niemców Sudeckich20. Liczba mieszkańców pomiędzy 1940 a 1947 r. zmniejszyła się o 2,4 mln osób. Z 11,16 mln w 1940 r. spadła do 8,76 mln w 1947 r. Przyrost naturalny w tym czasie był dość duży, dlatego też ubytek populacyjny był zniwelowany dużą liczba urodzin żywych dzieci. W tym czasie populacja Czech powiększyła się prawie o pół miliona osób21. A zatem II wojna światowa i wyjazd Niemców Sudeckich z Czech pomniejszyły populację o 3,17 tys. osób.
Migracja
Według danych Czeskiego Urzędu Statystycznego w 1985 r. w granicach państwa czeskiego przebywało 37,1 tys. obcokrajowców, w 1994 r. ponad 104,4 tys., a w 2017 r. przekroczyła pól miliona i wynosiła 524,1 tys. osób22. Gwałtowny napływ migrantów nastąpił po wybuchu wojny na Ukrainie w 2022 roku 23.
W wyniku napływu nowych uchodźców łączna liczba cudzoziemców przebywających w Czechach wzrosła w 2022 r. o 69%, osiągając 1 116 154 osoby24. Najliczniejszą grupę obcokrajowców stanowili Ukraińcy (574 447), Słowacy (119 182), Wietnamczycy (67 783), Rosjanie (40 990), Rumuni (20 469) i Polacy (17 837)25. Bez migrantów, rodowici Czesi w 2020 r. liczyli 9,6 mln osób.
Podział ludności Czech w roku 2022 r. (w milionach)
Prognozowana liczba mieszkańców Czech bez turbulencji dziejowych
A zatem, jaka byłaby liczba ludności Czech bez turbulencji dziejowych, gdyby zachowano płodność z początków XX stulecia? Poszukajmy na to pytanie odpowiedzi. Z obliczeń prowadzonych na przykładzie Polski udało się nam ustalić, że populacja ludzkości na świecie w 2020 r., bez turbulencji dziejowych, liczyłaby około 13,55 mld26. W roku 1900 udział mieszkańców Czech w populacji ogólnoświatowej wynosił 0,56%. A zatem, gdyby ten udział się utrzymał na podobnym poziomie przez ponad 100 lat, mieszkańcy Czech w 2020 r. liczyliby około 44,14 mln. Na jeden kilometr kwadratowy przypadałoby w 2020 r. około 559 osób. Nieco mniej niż Holandia, w której na jeden km2 w 2020 r. przypadało nieco ponad 515 osób27. Przy swoich możliwościach ekonomicznych Czesi byliby w stanie wszystkich zatrudnić, wyżywić i nie szukać rąk do pracy poza granicami. Społeczeństwo byłoby młode, z niską średnią wieku, a tak jest społeczeństwem z ogromnym procentem w wieku poprodukcyjnym (powyżej 20%), a średnia wieku w 2020 r. liczyła 43,3 lata28.
Główne przyczyny depopulacji
Jakie były główne przyczyny depopulacji Czech? Aborcja dokonała pomniejszenia populacji o około 4,6 mln, inne zdarzenia losowe to deprawacja dzieci i młodzieży. Życie ludzkie nie przebiega z dokładnością matematyczną, przysparza różnych perypetii, z tej liczby możemy odliczyć co najmniej 0,2 mln dzieci, które nie ujrzały światła dziennego m. in. przez poronienie czy inne zdarzenia losowe. W wyniku wojen i emigracji Niemców Sudeckich populacja Czech pomniejszył się o 3,17 mln osób. Łącznie Czesi w wyniku tych zdarzeń dziejowych stracili 7,97 mln osób , z obecnymi mieszkańcami byłoby w granicach państwa czeskiego 18,67 mln. . Do 44,14 mln brakuje 25,47 mln osób. A zatem rodzi się pytanie, cóż się stało z tą grupą osób? Wprowadzona do sprzedaży pigułka antykoncepcyjna w Czechach spowodowała zniszczenie początkującego życia ludzkiego albo nie dopuściła do jego powstania. A zatem w wyniku antykoncepcji ubyło Czechów w liczbie około 25,47 mln. Antykoncepcja jest główną przyczyną depopulacji Czech. Przyczyniła się do pomniejszenia dzieci w rodzinach do poziomu poniżej zastępowalności pokoleniowej. Czesi w ciągu 120 lat wyzbyli się poprzez aborcję i antykoncepcję co najmniej 30,07 mln osób.
Główne czynniki depopulacji i mieszkańcy Czech w 2020 r.
| Wydarzenie demograficzne | Dane w milionach | Udział procentowy w populacji bez turbulencji dziejowych |
| Rodowici mieszkańcy Czech (2020 r.) | 9,6 | 21,7 |
| Aborcja | 4,6 | 10,4 |
| Wojny | 3,17 | 7,2 |
| Poronienia i inne zdarzenia losowe | 0,2 | 0,5 |
| Antykoncepcja | 25,47 | 57,7 |
| Imigracja (2022 r.) | 1,1 | 2,5 |
| Ogólna liczba Czechów bez turbulencji dziejowych | 44,14 | 100 |
Podsumowanie
Główną przyczyną depopulacji Czech jest antykoncepcja. To ona dokonała największego spustoszenia w dzietności, a przede wszystkim pigułka, wprowadzona do sprzedaży w początkach lat sześćdziesiątych XX w. W wyniku używania środków antykoncepcyjnych populacja pomniejszyła się o 25, 47 mln. Kolejnym czynnikiem pomniejszającym populację była aborcja, którą zalegalizowano w 1957 r. Jednak proceder zabijania dzieci nienarodzonych był znacznie wcześniejszy. W roku 1988 zabito ponad 127,1 tys. dzieci nienarodzonych, a urodziło się nieco ponad 132,6 tys. W latach 1953-2022 urodziło się 9,1 mln żywych dzieci, a abortowano 4,6 mln. Mogło się urodzić 13,7 mln dzieci. Niestety, nie wszystkim dzieciom dano szanse na poznanie tego świata. A zatem, świat ten jest tylko dla wybranych.
Rodowici mieszkańcy w 2020 r. liczyli około 9,6 mln osób, a migrantów w 2022 r. było 1,1 mln. Następuje powolna wymiana narodowościowa. Ubywa Czechów, a przybywa obcokrajowców.
Ks. K. Bielawny
Przypisy:
1 Zob. Populacja na świecie, http://population.city/ (dostęp: 07 .12. 2021 r.)
2 Zob. Demographics of the Czech Republic, https://en.wikipedia.org/wiki/Demographics_of_the_Czech_Republic, (dostęp: 10 .01. 2024 r.)
3 Zob. Demographics of the Czech Republic, https://en.wikipedia.org/wiki/Demographics_of_the_Czech_Re, (dostęp: 09 .01. 2024 r.)
4 Propaganda środowisk lewicowych i liberalnych w ostatnich kilku latach podawała Czechy jako doskonały przykład boomu demograficznego. Wskaźniki dzietności poszybowały w górę, – cud demograficzny w Czechach. Nikt nie pochylił się by dokonać dokładnej analizy. Wystarczyły suche dane, by nimi szafować i ideologizować rzeczywistość. Próbowano to łączyć z metodą opiekunek i pracy zawodowej, jakoby to miało przynieść sukces demograficzny. Gdyby to było takie proste, to w każdym innym kraju też można by to zastosować. Jednak nie to było przyczyna wzrostu wskaźników dzietności. Bez migrantów, Czesi mieliby jeden z najmniejszych współczynników dzietności na świecie. Choć w ostatnich miesiącach pojawiły się artykuły mówiące o dramatycznym spadku wskaźników dzietności. Zob. M. Kot, Raport: Czeski sukces demograficzny, https://instytutpokolenia.pl/czeskisukcesdemograficzny/, (dostęp: 13 .01. 2027 r.); zob. K. Herbut, Socha: Czeska demografia wzorem do naśladowania, https://www.bankier.pl/wiadomosc/Socha-Czeska-demografia-wzorem-do-nasladowania-8421913.html, (dostęp: 13 .01. 2024 r.); zob. Sukces demograficzny po czesku. Nasi sąsiedzi wydają mniej z o wiele lepszym skutkiem, https://www.bankier.pl/wiadomosc/Sukces-demograficzny-po-czesku-Nasi-sasiedzi-wydaja-mniej-z-o-wiele-lepszym-skutkiem-8487507.html, (dostęp: 13 .01. 2024 r.); zob. M. Fidziński, Czeski sukces demograficzny. Dlaczego tam się udało? „Państwo wspiera niezależnie od modelu życia”, https://next.gazeta.pl/next/7,151003,29101468,czeski-sukces-demograficzny.html, (dostęp: 13 .01. 2024 r.); zob. M. Kunica, 800 plus i knedliczki. Demograficzny cud nad Wełtawą, https://www.newsweek.pl/opinie/czeski-cud-demograficzny-najwyzszy-wzrost-dzietnosci-w-europie-felieton-kunicy/wcvf62b, (dostęp: 13 .01. 2024 r.); zob. A. Karwowska, Czeszki rodzą, Polki się boją. Dlaczego?, https://wyborcza.pl/7,75398,29088053,czeszki-rodza-polki-sie-boja-dlaczego.html, (dostęp: 13 .01. 2024 r.); zob. R. Ditrich, Liczba urodzeń w Czechach spadła w 2 lata o ponad 20 proc. Nawet w Polsce spadek był mniejszy, https://forsal.pl/gospodarka/demografia/artykuly/9391979,liczba-urodzen-w-czechach-spadla-w-2-lata-o-ponad-20-proc-nawet-w-pol.html, (dostęp: 13 .01. 2024 r.)
5 Zob. K. Bielawny, Depopulacja Austrii, „Nasz Dziennik” 2022, nr 117, z 23 V.
6 Zob. M. Hrusaková, Grounds for Divorce and Maintenance Between Former Spouses, https://ceflonline.net/wp-content/uploads/Czech-Divorce.pdf, (dostęp: 12 .01. 2023 r.)
7 Zob. Sytuacja prawna i społeczna osób LGBT w Czechach, https://pl.wikipedia.org/wiki/Sytuacja_prawna_i_spo%C5%82eczna_os%C3%B3b_LGBT_w_Czechach, (dostęp: 12 .01. 2024 r.)
8 Zob. K. Bielawny, Ocalić niepodległość, Warszawa 2023, s. 317; zob. tenże, Depopulacja i deislamizacja Iranu, „Studia Elbląskie” 2023, t. 24, s. 103; tenże, Depopulacja i dekatolizacja Irlandii, „Studia Elbląskie” 2022, t. 23, s. 141-142.
9 Zob. P. Boryszewski, Kościół, którego nie było – Kościół katolicki w Czechosłowacji w dobie komunizmu, „Saeculum Christianum” 2001, 8/1, s. 235-258; zob. D. Łysek, Najwięksi antyklerykałowie Europy. Przed wojną Czesi robili wszystko, by zlikwidować katolicyzm, https://ciekawostkihistoryczne.pl/2016/03/26/najwieksi-antyklerykalowie-europy-przed-wojna-czesi-robili-wszystko-by-zlikwidowac-katolicyzm/, (dostęp: 13 .01. 2024 r.), zob. G. Kita, Mało znany dramat czechosłowackiego Kościoła katolickiego w czasach komunizmu, https://wnet.fm/kurier/malo-znany-dramat-czechoslowackiego-kosciola-katolickiego-w-czasach-komunizmu-grzegorz-kita-kurier-wnet-83-2021/, (dostęp: 13 .01. 2024 r.)
10 Zob. Religion in the Czech Republic, https://en.wikipedia.org/wiki/Religion_in_the_Czech_Republic, (dostęp: 12 .01. 2024 r.)
11 Zob. Abortion in the Czech Republic, https://en.wikipedia.org/wiki/Abortion_in_the_Czech_Republic, (dostęp, 10 .01. 2024 r.)
12 Ibidem.
13 Zob. Demographics of the Czech Republic, https://en.wikipedia.org/wiki/Demographics_of_the_Czech_Re, (dostęp: 09 .01. 2024 r.)
14 Zob. T. Sobota, K. Zeman, V. Kantorova, Second demographic transition in the Czech Republic: Stages, specific features and underlying factors, https://www.demogr.mpg.de/Papers/workshops/010623_paper19.pdf, (dostęp: 10 .01. 2023 r.)
15 Zob. Demographics of the Czech Republic, https://en.wikipedia.org/wiki/Demographics_of_the_Czech_Re, (dostęp: 09 .01. 2024 r.)
16 Zob. Demographics of the Czech Republic, https://en.wikipedia.org/wiki/Demographics_of_the_Czech_Re, (dostęp: 09 .01. 2024 r.)
17 Zob. Contraception and Abortion in the Czech Republic, https://www.expats.cz/czech-news/article/contraception-abortion, (dostęp: 10 .01. 2024 r.)
18 Zob. M. Němečková, R. K., Terezie Štyglerová, Marriages and births in the Czech Republic, https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Marriages_and_births_in_the_Czech_Republic&oldid=273814, (dostęp: 10 .01. 2024 r.)
19 Zob. Ofiary II wojny światowej, https://pl.wikipedia.org/wiki/Ofiary_II_wojny_%C5%9Bwiatowej, (dostęp: 11 .01. 2024 r.)
20 Zob. Kalendarium historii Czech, https://pl.wikipedia.org/wiki/Kalendarium_historii_Czech, (dostęp: 11 .01. 2024 r.)
21 Obliczenia własne na podstawie: Demographics of the Czech Republic, https://en.wikipedia.org/wiki/Demographics_of_the_Czech_Re, (dostęp: 11 .01. 2024 r.)
22 Zob. Permanently and long-term resided foreigners in the Czech Republic in the years 1985–2022 (as at 31 December), https://www.czso.cz/csu/cizinci/number-of-foreigners-data, (dostęp: 11 .01. 2024 r.)
23 Zob. Ukraina się broni, „Nasz Dziennik” 2022, nr 46, z 25 II.
24 Zob. Situation of foreigners, migration and integration in the Czech Republic 2022, https://migrant-integration.ec.europa.eu/library-document/situation-foreigners-migration-and-integration-czech-republic-2022_en, (dostęp: 12 .01. 2024 r.)
25 Zob. Largest groups of foreign residents, https://en.wikipedia.org/wiki/Demographics_of_the_Czech_Republic, (dostęp: 12 .01. 2024 r.)
26 Zob. K. Bielawny, Dramat depopulacji, „Nasz Dziennik” 2021, nr 188, z 16 VIII.
27 Zob. Holandia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Holandia, dostęp: 18 .07. 2022 r.
28 Zob. Demographics of the Czech Republic, https://en.wikipedia.org/wiki/Demographics_of_the_Czech_Re, (dostęp: 09 .01. 2024 r.)